Реконструкция историко-культурного и меморативного ландшафта Ирбита по литературным и фольклорным материалам (вторая половина XIX – XX вв.)

Abstract

Статья рассматривает ключевой образ историко-культурного ландшафта малого (за)уральского города Ирбита – ярмарку, а также его аксиологическую наполненность в меморативном ландшафте трех периодов: второй половины XIX века, 1930-х и 1990-х гг. Проблема неполноты и разнородности источников фиксируется в каждом периоде. В XIX в. позитивный образ ярмарки формируется в историко-экономических очерках Е. А. Вердеревского и А. Г. Хитрова, однако через поколение он сменяется карнавальным изображением ярмарочных сезонов в травелогах Н. Д. Телешова и разоблачительными интонациями беллетристики Д. Н. Мамина-Сибиряка. Образы «ярмарочных безобразий» остаются единственной памятью о ярмарке в публичном дискурсе 1930-х гг., где происходит эстетическое и этическое обесценивание всего комплекса культурного наследия ярмарки. В позднесоветское время предпринимаются попытки фиксации народной памяти о ярмарке, однако в доступных нам материалах очевидно влияние советской историографии и смена социального состава носителей памяти. Изменение отношения ко всем составляющим историко-культурного ландшафта как символическим ресурсам памяти места происходит позднее, уже в XXI в.

W artykule przeanalizowano kluczowy składnik krajobrazu historyczno-kulturowego małego (dla) Uralu miasta Irbit – jarmark, a także jego zawartość aksjologiczną w krajobrazie pamięci trzech okresów: drugiej połowy XIX wieku, lat 30. XX wieku i lat 90. Problem niekompletności i niejednorodności źródeł jest ustalony w każdym okresie. W XIX wieku pozytywny wizerunek jarmarku ukształtowały się w esejach historyczno-gospodarczych E. A. Werderewskiego i A. G. Chitrowa, ale po pokoleniu został zastąpiony przez karnawałowy obraz pór roku w dziennikach podróży N. D. Teleszowa oraz przez objawiające się intonacje powieści D. N. Mamina-Sibiryaka. W dyskursie publicznym lat 30. XX w., w którym następuje estetyczna i etyczna dewaluacja całego kompleksu jarmarcznego dziedzictwa kulturowego, pozostają obrazy „targowego zgiełku”. W późnych czasach sowieckich próbowano utrwalić pamięć ludową o jarmarku, jednak w dostępnych nam materiałach wpływ historiografii sowieckiej i zmiana składu społecznego nośników pamięci są oczywiste. Zmiana postaw wobec wszystkich elementów krajobrazu historyczno-kulturowego jako symbolicznych zasobów pamięci o miejscu następuje później, już w XXI wieku.

The article discusses the Irbit Fair as the core of the historical-cultural landscape of a small Ural town and its axiological meaning in the memorative landscape in the second half of the 19th century, in the 1930s and the 1990s. Unfortunately, for each of these periods, the analysis had to deal with the problem of insufficient sources, which were heterogeneous but scarce. Nineteenth-century literature, for example, historical and economic essays written by E. A. Verderevsky and A. G. Khitrov depict the Fair in positive terms. However, just one generation later, these representations were replaced by the carnivalesque imagery of N.D.Teleshov’s travelogues and by the harsh and accusatory depictions found in D.N.Mamin-Sibiryak’s books. The representations of bad behaviour at the Fair remain the only memory of these events in the public discourse of the 1930s. This period was characterized by the aesthetical and ethical devaluation of the whole cultural heritage that the Irbit Fair represented. In the late Soviet period, some attempts were made to record the folk memory related to the Fair but the materials from this period still bear the signs of influence of Soviet historiography and changes in the social makeup of the bearers of this memory. Only later, in the twenty-first century, the Fair came to be seen as a valuable element of the memory of the place.